Pictor in fabula

Μανουἡλ Χρυσολορᾶς Δημητρίῳ Χρυσολορᾶς, ἀνδρῶν ἀρίστω καὶ περιφανεστάτῳ, χαίρειν. Ἆρα δύνασαι πιστεῦσαι περὶ ἐμοῦ, ὡς ἐγὼ τὴν πόλιν ταύτην περιϊών, κατὰ τοὺς ἐρωτολήπτους τούτους καὶ κωμαστὰς τοὺς ὀφθαλμοὺς ὦδε κἀκεῖσε περιφέρω, καὶ τοὺς τῶν οἰκιῶν τοίχους εἰς ὕψος, καὶ τὰς ἐν αὐταῖς θυρίδας περιεργάζομαι, εἴ τί που τῶν καλῶν ἴδοιμι παρ’ἐκεῖναις; Τοῦτο γὰρ νέος μὲν ὤν, ὡς οἶσθα, οὐκ ἐποίουν, καὶ τοῖς ποιοῦσιν ἐμεμφόμην. Νῦν δὲ ὠμογέρων ἤδη γενόμενος, οὐκ οἶδ’ ὅπως εἰς τοῦτο ἐξηνέχθην. Αἴνιγμα σοι δοκῶ λέγειν· ἄκουε δὲ τὴν λύσιν τοῦ αἰνίγματος καὶ τῆς ἀπορίας· ἐγὼ γὰρ οὐ ζώντων σωμάτων κάλλη ἐν ἐκείνοις ζητῶν τοῦτο ποιῶ, ἀλλὰ λίθων, καὶ μαρμάρων, καὶ ὁμοιωμάτων. Φαίης ἂν ἴσως τοῦτο εἶναι ἀποπώτερον ἐκείνου, καὶ ἐμὲ δὲ πολλάκις τοῦτο λογίσασθαι ἐπῆλθε· τί δήποτε ἵππον μὲν ἢ κύνα ἢ λέοντα καθημέραν ζῶντα ὁρῶντες, οὐ πρὸς θαῦμα. Ἐγείρομεθα, οὐδὲ τοσοῦτον αὐτὰ ἀγάμεθα τοῦ κάλλους, οὕτε μὴν τὴν ὄψιν αὐτῶν περὶ πολλοῦ ποιούμεθα, οὐδὲ δένδρον, ἢ ἰχθὺν, ἢ ἀλεκτρύονα, ταυτὸ δὲ καὶ ἐπ’ἀνθρώπων, τινὰ δὲ αὐτῶν καὶ μυσαττομέθα, ἵππου δὲ εἰκόνα ὁρῶντες, ἢ βοός, ἢ φυτοῦ τινος, ἢ ὄρνιθος, ἢ ἀνθρώπου, εἰ δὲ βούλει μυίας, ἢ σκώλητος, ἢ ἐμπίδος, ἤ τινος τῶν αἰσχρῶν τούτων, σφόδρα διατιθέμενα ὁρῶντες τούτων τὰς εἰκόνας, περὶ πολλοῦ ποιούμεθα; Καίτοι οὐ ταῦτα δήπου ἀκριβέστερα ἐκείνω, ἄγε παρὰ τοσοῦτον ἐπαινεῖται, παρ\' ὅσον ὁμοιότερα ἐκείνοις φαίνεται. Ἀλλ’ ὅμως ταῦτα μὲν καὶ τὰ τούτων κάλλη παρατρέχομεν παρόντα, ταῖς δὲ ἐκείνων εἰκόσιν ἐκληττόμεθα· καὶ τὸ μὲν τοῦ ζῶντος ὄρνιθος ῥύγχος ὅπως εὐφυὴς κέκαμπται, ἢ τὴν ὁπλὴν τοῦ ζῶντος ἵππου οὐ πολυπραγμονοῦμεν· τὴν δὲ χαίτην τοῦ χαλκοῦ λέοντος, εἰ καλῶς ἥπλωται, ἢ τὰ φύλλα τοῦ λιθίνου δένδρου, εἰ τὰ νεῦρα καὶ τᾶς φλέβας ὑποδείκνυσιν ἐπὶ τοῦ λίθου, τοῦτο τούς ἀνθρώπους τέρπει, καὶ πολλοὶ πολλοὺς ἂν ἵππους ζῶντας, καὶ ἀκεραίους ἀσμένως ἔδωκαν, ὥστε ἕνα λίθινον τὸν Φειδίου ἢ τὸν Πραξιτέλους, καὶ τοῦτον εἰ τύχοι διερρωγότα καὶ λελωβημένον ἔχειν. Καὶ τὰ μὲν τῶν ἀγαλμάτων καὶ ζωγραφιῶν κάλλη οὐκ αἰσχρὸν θεᾶσθαι, μᾶλλον δὲ καὶ εὐγένειάν τινα τῆς θαυμαζούσης ταῦτα διανοίας ὑποφαίνει· τὰ δὲ τῶν γυναικῶν κάλλη ἀκόλαστον καὶ αἰσχρόν. Τί δὴ τούτου τὸ αἴτιον; Ὅτι οὐ σωμάτων κάλλη θαυμάζομεν ἐν τούτοις, ἀλλὰ νοῦ κάλλος τοῦ πεποιηκότος. Ὅτι καθάπερ κηρὸς καλῶς διαπλασθεὶς ὃν ἔλαβε διὰ τῶν ὀμμάτων ἐπὶ τοῦ φανταστικοῦ τῆς ψυχῆς τύπον ἀποδέδωκεν ἐπὶ τοῦ λίθου, ἢ τοῦ ξύλου, ἢ τοῦ χαλκοῦ, ἢ τῶν χρημάτων· καὶ ὥσπερ ἡ ἑκάστου ψυχὴ τὸ αὐτῆς σῶμα οὐκ ὀλίγας μαλακότητας ἔχον διατίθησιν, ὥστε τήν αὐτὴν διάθεσιν, λύπην, ἢ χαράν, ἢ θυμὸν ἐν αὐτῷ ὁρᾶσθαι· οὕτω τὴν τοῦ λίθου φύσιν οὕτως ἀντίτυπον καὶ σκληράν, ἢ τοῦ χαλκοῦ ἢ τῶν χρημάτων τὴν τῶν ἀλλοτρίων τε, καὶ ἔξω διὰ τῆς ὁμοιότητος καὶ τέχνης διατίθησιν, ὥστε ἐν τούτοις τὰ πάθη τῆς ψυχῆς ὁρᾶσθαι. Καὶ ὃ πλέον οὐ γελῶν αὐτός, ἀλλ’οὐδὲ χαίρων ὅλως ἴσως, οὐδὲ ὀργιζόμενος, οὐδὲ πενθῶν, οὐδὲ διατιθέμενος, ἢ καὶ κατὰ τά ἐναντία τούτοις διατιθέμενος, ταῦτα ἐν ταῖς ὕλαις ἀπομάττει. Τοῦτό ἐστι τοίνυν, ὅπερ ἀγάμεθα ἐν τούτοις, ἐπεὶ καὶ ἐν ἐκείνοις τοῖς φυσικοῖς λέγω, εἴ τις τὸν διαπλάσαντα, καὶ καθημέραν διαπλάττοντα, καὶ αὐτὰ δὲ τὰ τῶν πραμάτων εἴδη παραγαγόντα νοῦν, καὶ τὸ ἐκείνων κάλλος, ὅθεν τὰ τοιαῦτα κάλλη προήχθη, θεωροῖ, εἰς ὑπερβολὴν ἄγαται. Καὶ τοῦτο ἀλῆθως ἐστι τὸ φιλοσοφεῖν, καὶ ἡ τοιαύτην θεωρία, καὶ ὁ τοιοῦτος ἔρως, πρὸς τῷ σεμνὸς καὶ σώφρων εἶναι ἐπέκεινά ἐστι πάσης ἡδονῆς. Ἀναγκαζόμεθα δὲ ἀπὸ τῆς τούτων ὄψεως, καὶ ὥσπερ τῶν ὁμοιωμάτων τούτων, οὕτω πολλῷ μᾶλλον τῶν φυσικῶν, οὕτω καλῶν καὶ κατὰ λόγων ὄντων, νοῦν ἀποδίδοναι δημιουργόν. Καὶ εἰ ἐν τούτοις ἡ εὐγένεια τοῦ πεποιηκότος αὐτὰ φαίνεται, καὶ ταῦτα ἀλλοτρίοις παραδείγμασι, καὶ ἀλλοτρίᾳ, καὶ προϋπαρχούσῃ ὕλῃ κεχρημένου, πόσῳ μᾶλλον ἡ εῦγένεια τοῦ νοῦ ἐκείνου διαδέκνυται, οὐ καὶ αὐτὴν τὴν ὕλην καὶ τὰ εἴδη παράγοντος, καὶ αὐτὸν δὲ τὸν ἡμέτερον νοῦν, ὥστε τὰ τῶν πραγμάτων εἴδη ἀπομάττεσθαι, καὶ τὰ τοιαῦτα ποιεῖν ἔξω δύνασθαι πεποιηκότος; Ἀλλὰ ταῦτα τί ἂν πρὸς σὲ λέγοιμι, βέλτιον ἐμοῦ εἰδότα; Ὃ δὲ ἔλεγον, τὸ μὲν ἐν ἡμῖν θεωρητικὸν διὰ τοιούτων καὶ πόλλων ἄλλων θειοτέρων ἡ πόλις αὕτη κινεῖν δύναται. Τὸ δέ γε ἠθικὸν ὁρῶσιν, ὅτι ἡ περὶ τὰ ἔξω ταῦτα τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων σπουδὴ καὶ φιλοτιμία, εἰ ἐν οἰκοδομήσασιν, εἴτε ἐν πλούτῳ, εἴτε ἐν ἡγεμονίᾳ, εἴτε ἐν ἀρχαῖς, εἰς τοὔσχατον πάσης εὐδαιμονίας προελθοῦσαι, τέλος, ὥσπερ εἰ μηδὲ ἐγεγόνει τὴν ἀρχὴν εἰς τὸ μηδὲν ὄντως ἀπερρύη, ἐγείραντος διὰ τῆς πίστεως ἀπὸ τούτων ἄλλα τοῦ Θεοῦ ἅπερ ἔδοξεν ἂν τῷ πολλῷ καλλίῳ, καὶ ἃ δυνάμεθα νοῦν ἔχοντες μᾶλλον θαυμάζειν τε καὶ περὶ πλείονος ποιεῖσθαι. Ὑγίαινε.

Ce ne sont pas les beautés des corps vivants que je recherche dans les maisons, mais celles des pierres, des marbres et des simulacres. Libre à toi de dire que c’est encore plus déplacé ; pour ma part, il m’est souvent arrivé de méditer sur ceci : comment se fait-il que, lorsque nous voyons jour après jour un cheval, un chien ou un lion vivant, nous ne sommes pas incités à l’émerveillement, nous ne les admirons point pour leur beauté et nous ne faisons pas grand cas de leur vue (il en va de même d’un arbre, d’un poisson ou d’une poule, ainsi que des hommes, pour certains desquels nous éprouvons même de l’aversion), alors que, lorsque nous voyons l’image d’un cheval, d’un bœuf, d’une plante quelconque, d’un oiseau ou d’un homme – ou même, si tu veux, d’une mouche, d’un ver, d’un moustique ou de quelque autre être répugnant –, nous sommes fortement disposés à voir leurs images, nous en faisons grand cas ? Bien qu’il n’y ait pas, je suppose, plus de minutie dans les images que dans les êtres, on loue plus ou moins celles-là selon que leur apparence a plus ou moins de ressemblance avec ceux-ci. Et pourtant, quand ils sont présents, nous n’arrêtons pas notre attention sur les êtres et sur leurs beautés, alors que nous sommes frappés d’admiration devant leurs images. Nous ne nous attardons pas à chercher si le bec d’un oiseau vivant ou le sabot d’un cheval vivant a une courbure heureuse, alors que la crinière d’un lion de bronze, si elle se déploie avec beauté, ou les feuilles d’un arbre de piere, si elles reproduisent les fibres, ou la jambe d’une statue, si elle fait entrevoir sur la pierre les tendons et les veines – cela fait plaisir aux hommes, et nombre d’entre eux auraient donné avec joie de nombreux chevaux vivants et sans défauts afin d’avoir un seul cheval de Phidias ou de Praxitèle, même s’il se trouvait être brisé et mutilé. Il n’est pas honteux de regarder les beautés des statues des tableaux, cela révèle même plutôt une certaine noblesse de l’intellect qui les admire ; ce qui est honteux et licencieux, c’est de regarder les beautés des femmes. À quoi cela tient-il ? À ce que nous admirons dans ces œuvres, non pas les beautés des corps, mais la beauté de l’esprit de celui qui les a faites ; à ce que ce dernier, telle une cire modelée avec beauté, produit, dans la pierre, le bois, le bronze ou les couleurs, une empreinte qu’il transmet par les yeux à l’imagination de l’âme. Et, de même qu’en chacun l’âme dispose le corps – qui est fort malléable – au point qu’on voit en lui les dispositions qu’elle a (chagrin, joie ou colère), de même, grâce à la ressemblance et à sa dextérité, l’artiste dispose la nature de la pierre, pourtant si rigide et si résistante à l’empreinte, ou celle du bronze ou des couleurs – du moins leur nature involontaire et extérieure – au point qu’on voit en eux les émotions de l’âme. Lui qui n’est personnellement pas plus disposé à rire, encore moins peut-être à se réjouir ou à s’irriter, à pleurer, qu’il n’est disposé aux émotions opposées à celles-là, il les empreint dans la matière. Voilà donc ce que nous admirons dans les œuvres.